Το καθημερινά αυξανόμενο κόστος της ιατρικής περίθαλψης δημιουργεί σοβαρά προβλήματα και ανησυχίες που είναι πλέον κοινά σε όλα τα μήκη και πλάτη της γής. Σε αυτό το σοβαρό πρόβλημα προστίθενται και οι κραδασμοί που υφίστανται τα κρατικά συστήματα παροχής υγείας όπως για παράδειγμα το δικό μας ΕΣΥ. Και βέβαια η κατάρρευση των συστημάτων υγείας σε ολόκληρο τον κόσμο συμβαδίζει με την ιδέα της ιδιωτικοποίησης κάθε μορφής υπηρεσίας πρός τον πολίτη με την δικαιολογία ότι τα κράτη δεν μπορούν να αντέξουν τα δυσβάστακτα οικονομικά φορτία. Θα πρέπει κάθε ανοιχτό μυαλό να προβληματισθεί πλέον πάνω στο ζήτημα αυτό δηλ. της ιδέας της υγείας ως αυτονόητου κοινωνικού αγαθού.

Είναι άραγε στίς μέρες μας η υγεία του κάθε πολίτη δικαίωμα που προστατεύεται απο το κράτος; Για να απαντήσει κανείς σε αυτό το σημαντικό ερώτημα θα πρέπει να προσεγγίσει ιστορικά την ιδέα της υγείας και να παρακολουθήσει την εξέλιξη των απόψεων πάνω στο θέμα αυτό διά μέσου των αιώνων. Σύμφωνα με τον Rene Dubos (*) η υγεία δεν αποτελεί έννοια με σταθερή επιστημονική συγκρότηση αλλά είναι απλά το είδωλο πού αναπόφευκτα δημιουργούν ιστορικά οι εκάστοτε κοινωνίες αποζητώντας τη σωματική αποτύπωση του οράματος μιάς ζωής εν ειρήνη.

Ο Πλάτων θεωρούσε οτι η ζωή χωρίς υγεία δεν αξίζει να διατηρηθεί, τόσο για χάρη του ατόμου όσο και για χάρη της κοινότητας. Δέν έβλεπε κάποιο πλεονέκτημα στην παράταση της επιβίωσης ενός ανθρώπου που απειλείται για παράδειγμα απο κάποιο σοβαρό και χρόνιο νόσημα. Οι δημόσιοι ή κρατικοί γιατροί σύμφωνα με την άποψη που προκύπτει απο την Πολιτεία του Πλάτωνα έπρεπε να φροντίζουν τούς υγιείς πολίτες δηλ. αυτούς πού βρίσκονταν σε καλή σωματική και πνευματικο-ψυχική κατάσταση. Αντίθετα όσοι παρουσίαζαν κάποια διαταραχή, έπρεπε να στερηθούν τη ζωή. Οι απόψεις αυτές του Πλάτωνα θα μπορούσαν εύκολα να θεωρηθούν ρατσιστικές απο έναν άνθρωπο των ημερών μας, για να γίνουν όμως κατανοητές θα πρέπει να εξηγηθεί ότι η υγεία σύμφωνα με τα αρχαϊκά πρότυπα αποτελούσε ένα ιδεώδες πρότυπο ανάλογο με αυτό της ομορφιάς ή της αρετής. Η λατρεία της υγείας στον αρχαίο κόσμο αποτελεί ουσιαστικά επακόλουθο της γενικώτερης λατρείας του σώματος. Η αρχαία γραμματεία βρίθει απο ύμνους για την υγεία, το σωματικό κάλλος και την ρώμη αλλά παράλληλα εξυμνεί και την πνευματική αρετή. Φυσικά, η στάση του Πλάτωνα απέχει σημαντικά απο την ηθική των ημερών μας. Η ζωή, διδάσκεται τώρα, πρέπει να διατηρείται με οποιοδήποτε κόστος, οποιοδήποτε βάρος και αν επιβάλλει η διατήρηση της στην κοινότητα και στο συγκεκριμένο άτομο. Το σημαντικώτερο αίτιο της αλλαγής των απόψεων αυτών απο τον Πλάτωνα στίς μέρες μας είναι η φιλανθρωπία που διαδόθηκε μέσω της χριστιανικής επιταγής αγάπα τον πλησίον ως σεαυτόν και του αγαπάτε αλλήλους.

Ηδη απο τον Γ’ αιώνα ο Ωριγένης χρησιμοποίησε την παράσταση του Χριστού ως Μέγαλου Ιατρού για να εκφράσει την φιλανθρωπία και την ισχύ του. Ο Χριστός ήταν ο Αρχίατρος που μπορούσε να θεραπεύσει πάσαν νόσον του σώματος ή της ψυχής. Το ότι οι χριστιανοί, ιδιαίτερα της ανατολής, εκτιμούσαν τον Χριστό ως ιατρό οφειλόταν πρώτα στην υψηλή εκτίμηση που έτρεφαν οι ‘Ελληνες στούς ιατρούς απο την εποχή του Ιπποκράτη. Μέσα στούς πρώτους χριστιανικούς αιώνες γεννήθηκε και η λατρεία των αναργύρων ιατρών ή Αγίων Αναργύρων (δηλ. που εκτελούσαν τίς ιατρικές τους υπηρεσίες φιλεύσπλαχνα και άνευ χρημάτων, δίοτι αν-άργυρος είναι αυτός που δεν λαμβάνει τον άργυρον δηλ. το χρήμα). Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η πραγματεία ενός σημαντικού σύγχρονου ιστορικού του Timothy Miller (**) ο οποίος μετα απο μία συστηματική έρευνα για τα νοσοκομεία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ιχνηλατεί την γέννηση και την ανάπτυξη των Βυζαντινών Ξενώνων ή Νοσοκομείων, από την αναδυση τους τον Δ΄αιώνα μέχρι τήν παρακμή τους τον ΙΕ΄αιώνα, ακριβώς πριν την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης απο τούς Τούρκους. Συμπεραίνει οτι τα Βυζαντινά αυτά ιδρύματα είναι οι αληθινοί πρόγονοι των σύγχρονων νοσοκομείων καταρρίπτοντας έτσι και την άποψη ότι τα σύγχρονα νοσοκομεία απετέλεσαν εξέλιξη των ασύλων του 19ου αιώνος. Η μορφή λοιπόν των συστημάτων υγείας σαν οργανωμένων νοσοκομείων που θα παρέχουν με κίνητρο την φιλανθρωπία δωρεάν υπηρεσίες υγείας είναι καταρχάς επίτευγμα του ανατολικού χριστιανισμού.

Η ιδέα των συστημάτων υγείας βρήκε την κορύφωσή της μετά τα καταστρεπτικά αποτελέσματα του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, μέ άξονα και πρότυπο στην Ευρώπη το Βρεττανικό Σύστημα Υγείας (National Health System), που λειτούργησε ιδανικά μέχρι και την δεκαετία του ’80. Ακολούθως οι αμερικανικές επιδράσεις στην ευρωπαϊκή σκέψη και την οικονομία άρχισαν σιγά-σιγά να τορπιλίζουν την άποψη ενός δωρεάν συστήματος παροχής υπηρεσιών υγείας και να δίνουν έμφαση στην ιδιωτική πρωτοβουλία επιτρέποντας τίς κερδοσκοπικές δραστηριότητες στο χώρο της υγείας.

Δημιουργήθηκε έτσι ένα καινούργιο αντικείμενο σπουδών, η οικονομία της υγείας (finance of health), εδραιώνοντας πλέον και την φρέσκια πεποίθηση ότι και η υγεία μπορεί να έχει τιμή που άλλοτε συμφέρει και άλλοτε όχι. Στα νοσοκομεία άρχισαν πλέον να ξεσπούν διαμάχες μεταξύ των γιατρών και των οικονομικών διευθυντών που προβάλλουν οικονομικά επιχειρήματα στίς απαιτήσεις των γιατρών για περισσότερο σύγχρονους εξοπλισμούς και νέες παροχές. Τα περισσότερα κράτη δεν θεωρούν πλέον απαραίτητο να χρηματοδοτούν πλήρως τίς παροχές υπηρεσιών υγείας και σε πολλές περιπτώσεις καλείται ο ασθενής να πληρώσει μεγάλη συμμετοχή στο κόστος. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα να πλήττονται τα κατώτερα οικονομικά στρώματα που δεν μπορούν πάντα να ανταποκριθούν στο ύψος των νοσηλείων και των διαγνωστικών εξετάσεων. Ακόμη και η επιστημονική έρευνα στην ιατρική, δραστηριότητα πολύ σημαντική για την ανάπτυξη νέων θεραπευτικών προσεγγίσεων στην αντιμετώπιση σοβαρών νοσημάτων, δεν χρηματοδοτείται πλέον απο κρατικούς φορείς αλλά χρηματοδοτείται αναγκαστικά απο τα ταμεία οικονομικά ανθηρών φαρμακευτικών εταιρειών. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα πολλές φορές την ιδιοτελή παρουσίαση ψευδώς ευμενών αποτελεσμάτων τα οποία και εξασφαλίζουν την προώθηση στην αγορά φαρμακευτικών σκευασμάτων ή νέων τεχνικών αμφιβόλου αξίας.

Στίς μέρες μας η κυρίαρχη πρακτική στην άσκηση της ιατρικής είναι καθοδηγούμενη από το καρτεσιανό πνεύμα και την ορθολογιστική προσέγγιση με αποτέλεσμα να ταυτίζεται η υγεία με την καλή λειτουργία των επιμέρους οργάνων. Ετσι το πρότυπο του υγιούς ανθρώπου είναι αυτό της καλολαδωμένης μηχανής που όλα τα μηχανικά μέρη της λειτουργούν στην εντέλεια. Με βάση αυτό το πρότυπο το οποίο στην ουσία του δεν διακρίνει την υγεία του ανθρώπου απο τού ζώου, αναπτύχθηκαν στα τέλη του 20ου αιώνα οι ιατρικές ειδικότητες και προέκυψε ο τίτλος του ειδικού ιατρού έναντι του γενικού ιατρού που προϋπήρχε. Ετσι προέκυψε η ιατρική των επιμέρους οργάνων και συστημάτων με αποτέλεσμα να χαθεί η προσέγγιση του όλου χάριν του μέρους, η θέα του δάσους χάριν της θέας του δένδρου.

Οι ιατρικές διαγνώσεις βασίζονται στην σύγχρονη τεχνολογία (imaging techniques) με αποτέλεσμα ασθενής και κλινικός ιατρός να έχουν υποταχθεί στην παντοδυναμία της μηχανής. Η αντιμετώπιση του ασθενούς γίνεται κυρίως φαρμακευτικά ή με άλλες παρεμβατικές-χειρουργικές τεχνικές. Η φαρμακευτική ή μηχανική παρέμβαση έχει προτεραιότητα έναντι των αλλαγών στίς περιβαλλοντικές ή διαιτητικές συνθήκες. Την προτεραιότητα της φαρμακευτικής ή μηχανικής παρέμβασης επιβάλει εν μέρει και το marketing του όγκου νέων φαρμάκων και τεχνικών δυνατοτήτων που παρέχονται στον κλινικό γιατρό. Είναι ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανείς μέσα στίς τελευταίες δεκαετίες την σταθερή πτώση των φυσιολογικών ορίων στίς τιμές παραμέτρων όπως η π.χ. χοληστερόλη του αίματος (οπου το αποδεκτό κάποτε ανώτατο φυσιολογικό όριο ήταν 250 ενώ σήμερα βαδίζει προς τιμές χαμηλότερες του 200) ή η αρτηριακή πίεση. Αυτό δίνει πιθανά την δυνατότητα ευκολότερης χορήγησης π.χ. υπολιπιδαιμικών φαρμάκων σε ασθενείς με οριακές τιμές χοληστερόλης 200-240 ακόμη και σε περιπτώσεις με αμφίβολη γενετική-κληρονομική βάση της υπερλιπιδαιμίας. Η σύγχρονη ιατρική σκέψη έχει καθηλωθεί στο δίπολο γενετική παρέμβαση ή φαρμακευτικο-μηχανική παρέμβαση ενώ αγνοεί περισσότερο τίς αλληλεπιδράσεις με το περιβάλλον. Ετσι αντιμετωπίζεται και το DNA σαν νευτώνεια (δηλ. στατική έννοια) και όχι ως δυναμική έννοια (potential), όπως δηλ. πράγματι είναι.

Είναι ξεκάθαρο ότι στην εποχή πού ζούμε η ιδέα της υγείας ως αυτονόητου δικαιώματος και κοινωνικού αγαθού αμφισβητείται πλέον ουσιαστικά, γεγονός που οφείλεται αφενός στην κρίση που υφίστανται οι χριστιανικές αξίες (που όπως είδαμε υπήρξαν κύριοι εμπνευστές του νοσοκομειακού συστήματος υγείας) αφετέρου στην επικράτηση της καπιταλιστικής οικονομίας. Επίσης αμφισβητείται η αξία του κλινικού γιατρού ως προσώπου αφού ο κλινικός αντιπαλεύει πλέον ξεκάθαρα την διαγνωστική αυθεντία της τεχνολογίας. Αυτός μάλιστα ο κλινικός γιατρός ενδιαφέρεται περισσότερο για τη νόσο παρά για τον ασθενή ώς πρόσωπο, υποτιμώντας έτσι σημαντικά τον ρόλο του ως προσώπου-θεραπευτή (healer), με την αρχαία έννοια (θεραπεύω αρχ. σημαίνει υποστηρίζω) και έχοντας αποδεχθεί ξεκάθαρα τον ρόλο του ιατρού-επιστήμονα (medical scientist). Ακόμα και βασικά στοιχεία του όρκου του Ιπποκράτη που αφορούν απαράβατη απο αιώνων ιατρική δεοντολογία τίθενται σε αμφισβήτηση και υπο συζήτηση απο την διεθνή ιατρική κοινότητα. Για την αξιολόγηση και την προαγωγή των νέων ιατρών λαμβάνεται κυρίως υπόψη το ακαδημαϊκό βιογραφικό και η παραγωγή δημοσιεύσεων σε επιστημονικά περιοδικά υψηλού δείκτη αναφοράς (citation impact factor) αδιαφορώντας για την κλινική εμπειρία, την επικοινωνιακή δυνατότητα πρός τον ασθενή, τους συγγενείς ασθενούς και την ιατρική κοινότητα, δηλ. το σύνολο της προσωπικότητας. Αυτό συμβαίνει γιατί ο ιατρός μετατρέπεται σταδιακά από λειτουργό σε εξιδικευμένο τεχνοκράτη που βυθίζεται σε έναν εικονικό μικρόκοσμο, ενώ χάνει τον αισθητό μακρόκοσμο. Ετσι στην εποχή που ζούμε καλούμαστε να ερευνήσουμε και πιθανά να αλλάξουμε έναν κόσμο της υγείας που μάλλον ο ίδιος νοσεί.

(*)Rene Dubos, To Oραμα της Υγείας, Επιμέλεια Βασίλη Πασχάλης,
Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα 1999

(**) Τimothy Miller, Η Γέννησις του Νοσοκομείου στην Βυζαντινή Αυτοκρατορία, Απόδοσις στα Ελληνικά Ν. Κελερμένος, Εκδόσεις Βήτα, Medical Arts, Αθήνα 1998.

Διαβάστε επίσης

• Τι είναι το Γιν και το Γιανγκ;
• Παραοικονομία στην υγεία
• ΠΑΜΕ: Όχι στην ιδιωτικοποίηση – εμπορευματοποίηση της υγείας
• Ριβάλντο: λεφτά για Υγεία και Παιδεία και όχι Mundial!
• Η Αναζήτηση του Μεσαίου Χώρου και στην Υγεία